Katalog Jarosław Hebel, 2016-03-17GdyniaJęzyk polski, ScenariuszeLudzie bezdomni - nowy rodzaj powieści TEMAT LEKCJI: Ludzie bezdomni - nowy rodzaj powieści CELE GŁÓWNE: Wartość i znaczenie Ludzi bezdomnych jako nowatorskiej powieści z dziejach literatury polskiej CELE OPERACYJNE: Uczeń: wymienia i rozróżnia środowiska społeczne i zawodowe w powieści, określa narratora i charakteryzuje poszczególne rodzaje narracji w powieści omawia nowatorskie zastosowania na poziomie narracji, form podawczych, charakteru świata przedstawionego, wydarzeń i stylu Ludzi bezdomnych, wskazuje różnice względem poetyki powieści klasycznej; definiuje pojęcia naturalizmu, symbolizmu i impresjonizmu w odniesieniu do powieści; popiera swoje argumenty odpowiednimi fragmentami, analizuje je i interpretuje; formułuje wnioski, w postaci wyznaczników nowej poetyki. WPROWADZENIE Lekcja rozpoczyna się sprawdzeniem znajomości omawianej lektury : Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego. Nauczyciel przygotował test zawierający dziesięć pytań zamkniętych i dwa pytania otwarte ( Nauczyciel zachęca uczniów do dyskusji dotyczącej przeczytanej lektury. Wypowiedzi i opinie uczniów są znaczące i będą podstawą do kolejnych rozważań. OPRACOWANIE MATERIAŁU Po części wstępnej nauczyciel przechodzi do omówienia poszczególnych postaci występujących w utworze. Główną postacią jest Tomasz Judym, dlatego też jego charakterystyce uczniowie poświęcają najwięcej czasu. Zauważają oni również, że postać Judyma nie tylko znajduje się w centrum, ale jest przede wszystkim osią łączącą wszystkie wątki i motywy w pewną problematyczną całość. Omawiając kolejne postaci uczniowie próbują jednocześnie umiejscowić je w określonych środowiskach społecznych i zawodowych. Jest to istotne w celu scharakteryzowania nie tylko postaci samych w sobie, ale w stosunku do ich pozycji społecznej i zawodowej. Robotnicy zarówno w Warszawie, jak i w Zagłębiu proletariat żył w biedzie, robotnicy dostawali za ciężką, niekiedy ponad siły, pracę w koszmarnych warunkach głodowe wynagrodzenie; źle odżywieni, pracujący ponad siły, mieszkający w brudnych, wilgotnych i ciemnych norach robotnicy chorowali i szybko umierali. Żydzi Żeromski przedstawił ich najbiedniejsze środowiska, nędzarzy z okolic ulicy Krochmalnej i Ciepłej; w ścisku i w smrodzie handlarze sprzedawali psująca się żywność, a żebracy próbowali przeżyć kolejny dzień; warunki higieniczne urągały wszelkim normom. Chłopi nędzne, rozpadające się czworaki w Cisach wybudowano na podmokłym gruncie, powszechnie cierpiano na malarię, w jednej izbie z reguły mieszkały dwie rodziny z licznymi, chorującymi dziećmi; we wsiach panowała ciemnota, trudno było znaleźć chociaż ślady współczesnej cywilizacji. Inteligencja ta grupa jest w powieści wewnętrznie bardzo zróżnicowana; z jednej strony należą do niej lekarze, inżynierowie (Judym, Korzecki), którzy widzą niesprawiedliwość panująca w otaczającym ich świecie, chcą zmienić rzeczywistość tak, by poprawiał się los najbiedniejszych; jednak ogół inteligencji wybiera oportunizm, pozostaje obojętny na sprawy społeczne, dba wyłącznie o własne interesy, chce się wzbogacić – także kosztem innych. Ziemiaństwo w społecznej panoramie Ludzi bezdomnych zajmuje ono wyraźnie zmarginalizowaną pozycję; zostało uznane za warstwę społeczną, której czas mija, która odchodzi w przeszłość; cała szlachta musi się zmienić (pani Niewadzka i jej podopieczne) Po omówieniu pokrótce bohaterów i środowisk, do których należą, nauczyciel rozpoczyna analizować następujące problemy: Narrator mamy dwóch narratorów auktorialny : narrator często ujawnia swoje istnienie, ocenia i komentuje wydarzenia, pozwala sobie na dygresje bezpośrednio nie związane z treścią utworu; narratorem tym jest Tomasz Judym, który ukazuje świat swoimi oczami, bardzo selektywnie i subiektywnie. pierwszoosobowy : stosowany jest w narracji pamiętnikarskiej; narrator należy do świata przedstawionego, opowiada o wydarzeniach, których była świadkiem, lub w których sam uczestniczył; w Ludziach bezdomnych takim narratorem jest Joasia Podborska, która pisze pamiętnik Powszechny w poprzedniej epoce narrator wszechwiedzący, stojący poza światem przedstawionym, z dystansu spoglądający na opisywane zdarzenia, ustępuje miejsca narracji zróżnicowanej w sposobie ujmowania świata. Obydwa typy narracji wybiegają w kierunku subiektywizmu, opisują świat obserwowany poprzez pryzmat doświadczeń życiowych postaci – bohaterowie dostrzegają przede wszystkim to, co ich bezpośrednio dotyczy. Charakter świata przedstawionego jest to świat prawdopodobny, ale realizm został tu wsparty drastycznymi opisami naturalistycznymi (np. nędza ludzi z nizin społecznych), dbałością o detale, zmysłowym sposobem ujęcia (np. widok wnętrza mieszkania Wiktora); w opisach stanu psychicznego i uczuć pojawiają się określenia zmetaforyzowane, które przybliżają nam rzeczywistość wysoce subtelną i trudną do odtworzenia. Kompozycja powieści jest luźna, ale autor przestrzega zasady chronologii, ukazuje tylko momenty i okresy z życia bohaterów o szczególnej doniosłości; zdarzenia są przedstawione w takiej kolejności, w jakiej następowały; fragmenty życia Judyma są rozbite, poprzegradzane treściami poetyckimi; relację z przebiegu akcji uzupełniają wstawki o charakterze lirycznym, dlatego fabuła nie ma zwartego charakteru; zakończenie ma charakter otwarty. Ukształtowanie stylistyczne mamy do czynienia ze stylem „nieprzezroczystym”, skupia uwagę na sposobie wypowiadania myśli, na charakterze opisu, nastrojowo-symboliczny, apelujący do emocji odbiorcy, osiągnięty przez zastosowanie słownictwa ekstremalnie nacechowanego dodatnio lub ujemnie; zwraca uwagę na symbolikę (wnioski poparte fragmentami z tekstu, np. z rozdziału Wenus z Milo, W pocie czoła lub Smutek) Formy podawcze opowiadania, opisy, cytaty z dzieł, np. Platona, Słowackiego, z Biblii, poematy prozą (np. Kwiat tuberozy), pamiętnik Joasi, fragmenty listów, itp. Wszystkie poruszane problemy składają się na główny wniosek : powieść Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni jest bez wątpienia dziełem nowatorskim, odbiegającym od poetyki wcześniejszych powieści. Po omówieniu powyższych problemów nauczyciel przechodzi do kwestii naturalizmu, symbolizmu oraz impresjonizmu w powieści Żeromskiego. Do wykonania tego zadania potrzebne będą odpowiednie fragmenty, które zamieszczone są w podręczniku (s. 185-190) oraz samodzielnie wskazane przez uczniów z tekstu książki. NATURALIZM pierwszy fragment powieści umieszczony w podręczniku traktuje o życiu codziennym mieszkańców Warszawy, który został przedstawiony w naturalistyczny sposób. Po przeczytaniu tekstu uczniowie zastanawiają się nad następującymi pytaniami : Opisz ludzi zamieszkujących dzielnicę, w której Tomasz Judym spędził dzieciństwo. Przedstaw sklepy opisane w tekście. Czemu służy taki sposób ich pokazania? Jakie uczucia wzbudza w Judymie obraz dzielnicy dzieciństwa? Wskaż w tekście elementy charakterystyczne dla poetyki naturalizmu. Powiedz, jaki jest dzięki nim charakter i nastrój przytoczonych fragmentów. Odszukaj w książce inne fragmenty, będące przykładem poetyki naturalizmu i zanalizuj je. Uczeń po wykonaniu powyższych poleceń potrafi samodzielnie zdefiniować pojęcie naturalizmu i wskazać charakterystyczne dla tej poetyki elementy naturalizm jest kierunkiem artystycznym, zapoczątkowanym przez Emila Zolę; u podstaw tego nurtu leży wiara, że ludzki świat podlega wszelkim biologicznym prawom natury; postępowanie człowieka jest zdeterminowane biologicznymi popędami, instynktami, odruchami; technika pisarska charakteryzuje się surowym opisem, epatowaniem makabrycznymi szczegółami; w Ludziach bezdomnych naturalizm obecny jest we fragmentach opisujących życie warszawskiej biedoty, pracowników fabrycznych stolicy, czy sosnowieckich hutników; fragmenty naturalistyczne charakteryzują się drobiazgowością i naciskiem na szczegóły brzydoty świata, jak i eksponowaniem fizyczności świata. IMPRESJONIZM najlepiej ilustruje go cały rozdział zatytułowany Smutek – fragment z tego rozdziału został umieszczony w podręczniku. Uczniowie czytają go i zastanawiają się nad poleceniami : Jak przedstawiona jest przyroda i w jaki sposób współgra z uczuciami bohatera? W jaki sposób mówi się w tekście o stanie wewnętrznym bohatera? Zinterpretuj metaforę pływaka w odniesieniu do jego przeżyć. Do jakiego nurtu w literaturze i sztuce można zaliczyć przeczytany fragment? Uzasadnij swoją wypowiedź. Uczniowie dochodzą do następujących wniosków impresjonizm to kierunek artystyczny, zapoczątkowany przez francuskich malarzy i przeniesiony do literatury; polega na zapisie ulotnych wrażeń z subiektywnego punktu widzenia; rejestruje chwile ciągle zmieniającego się świata; widoczny jest głównie w opisach przyrody; uczniowie odszukują i przedstawiają inne fragmenty z Ludzi bezdomnych a tym samym ugruntowują swoją wiedzę dotyczącą technik jakimi posługuje się impresjonizm. SYMBOLIZM Żeromski w swojej powieści często posługuje się symbolem. Zadaniem uczniów jest odnalezienie, zanalizowanie i zinterpretowanie poszczególnych symboli użytych przez autora w Ludziach bezdomnych; Wenus z Milo starożytna marmurowa rzeźba, przedstawiająca grecką boginię miłości; w powieści jest symbolem radości i urody życia, odzwierciedla harmonię świata, delikatność, ulotność i kruchość; jest znakiem proporcji, ładu i miłości „Rybak” obraz autorstwa francuskiego malarza Puvis de Chavannes’a, ukazujący społeczną krzywdę i niesprawiedliwość; czytamy o nim w tym samym rozdziale, w momencie, gdy Judym przypomina sobie jego wygląd, ponieważ miał okazję już go wcześniej oglądać; symbolizuje ciemne strony ludzkiej egzystencji w świecie, czyli to, czego staramy się wszelkimi sposobami unikać (cierpienie, ból, poniżenie) Kwiat tuberozy metafora bezużytecznego piękna, do którego bohater porównuje postawę i życie Karbowskiego; autor poświęca temu cały rozdział o tym samym tytule; tuberoza to ozdobna bylina o lejkowatych, woskowo-białych i silnie pachnących kwiatach. Krzyk pawia symbol śmierci i zwiastun nieszczęścia; w rozdziale „Asperges me…”, gdy Tomasz Judym odwiedza schorowaną panią Daszkowską, dwukrotnie słyszy wrzask ptaka, który przeraża go; staje się świadomy swojej bezradności w obliczu nieubłaganej śmierci zbierającej swe żniwo nawet wśród dobrych i dzielnych kobiet; Rozdarta sosna symbol cierpiącej duszy bohatera oraz losów Judyma i Joasi; PODSUMOWANIE Struktura wewnętrzna Ludzi bezdomnych jest niezwykle skomplikowana i nowatorska. Żeromski wprowadza nowy sposób narracji, przedstawienia bohatera, zmienia styl opowiadania. Wprowadza : luźno powiązane ze sobą sceny i rozdziały, z których każdy tworzy autonomiczną jednostkę, przedstawiającą bohatera w różnych momentach jego życia, składające się na pewną całość; pomiędzy rozdziałami istnieje również niekiedy spora rozbieżność czasowa, a czytelnik nigdy nie dowie się, co się stało w międzyczasie. synkretyzm poetyk, czyli stosowanie w jednym utworze kilku technik pisarskich charakterystycznych dla różnych prądów (naturalizm, impresjonizm, symbolizm) wielogłos narracji różnorodność stylu i indywidualizację języka postaci otwarte zakończenie Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.